Read Aloud the Text Content

This audio was created by Woord's Text to Speech service by content creators from all around the world.

Text Content or SSML code:

3. Strony 815 I. OSOBA A POPĘD Analiza słowa „używać” Osoba jako podmiot i przedmiot działania Świat, w którym żyjemy, składa się z wielu przedmiotów. Wyraz przedmiot oznacza w tym wypadku mniej więcej tyle, co byt. Nie jest to właściwe znaczenie tego wyrazu, właściwie bowiem przedmiot oznacza to, co znajduje się w stosunku do jakiegoś podmiotu. Podmiot to również byt, byt, który w jakiś sposób istnieje i działa. Można więc z kolei powiedzieć, że świat, w którym żyjemy, składa się z wielu podmiotów. O podmiotach wypadałoby nawet mówić wcześniej niż o przedmiotach. Jeśli tutaj porządek ów został odwrócony, to stało się tak w tym celu, aby od pierwszych słów zaakcentować w tej książce obiektywizm, a wraz z nim realizm. Kiedy bowiem zaczynamy od podmiotu, a w szczególności od tego podmiotu, którym jest człowiek, wówczas łatwo potraktować wszystko inne, co znajduje się poza podmiotem, czyli cały świat przedmiotów, w sposób tylko podmiotowy, subiektywny, tzn. o tyle, o ile świat ów dochodzi do świadomości podmiotu, w niej żyje i w niej się osadza. Trzeba więc od początku jasno zdać sobie sprawą z tego, że każdy podmiot jest równocześnie przedmiotowym bytem, że jest przedmiotowym czymś lub kimś2 . Człowiek jest przedmiotowo kimś i to go wyodrębnia wśród reszty bytów widzialnego świata, które przedmiotowo są zawsze tylko czymś. To proste, elementarne rozróżnienie kryje w sobie głęboką przepaść, jaka dzieli świat osób od świata rzeczy. Przedmiotowy świat, do którego należymy, składa się z osób i rzeczy. Za rzecz przywykliśmy uważać byt, który nie tylko jest pozbawiony rozumu, ale ponadto jeszcze jest pozbawiony życia rzecz to przedmiot martwy. Zawahamy się, gdy przyjdzie nam nazwać rzeczą zwierzę czy nawet roślinę. Niemniej jednak nikt nie mówi z przekonaniem o osobie zwierzęcej. Mówi się natomiast o osobnikach zwierzęcych, uważając je po prostu za jednostki danego gatunku zwierzęcego. I takie określenie nam wystarcza. Nie wystarcza natomiast wyrażać się o człowieku jako o osobniku gatunku Homo sapiens. Wyraz osoba został ukuty w tym celu, aby zaznaczyć, iż człowiek nie pozwala się bez reszty sprowadzić do tego, co się mieści w pojęciu jednostka 2 W polu doświadczenia człowiek jawi się jako szczególne «suppositum», a równocześnie jako konkretne «ja», za każdym razem jedyne i niepowtarzalne. Jest to doświadczenie człowieka w podwójnym zarazem znaczeniu, tym bowiem, kto doświadcza, jest człowiek, i tym, kogo doświadcza podmiot doświadczenia, jest również człowiek. Człowiek jako podmiot i przedmiot zarazem. Do istoty doświadczenia należy jego przedmiotowość, jest ono zawsze doświadczeniem «czegoś» lub «kogoś» i stąd człowiekpodmiot dany jest w doświadczeniu również w sposób przedmiotowy. Doświadczenie wypiera niejako w ludzkim poznaniu koncepcję «czystej podmiotowości» «czystej świadomości», a raczej przywołuje to wszystko, co na gruncie tej koncepcji pogłębiło naszą wiedzę o człowieku, do wymiarów obiektywnej rzeczywistości Osoba podmiot i wspólnota. Roczniki Filozoficzne 24 1976 z.2 s. 7. W Osobie i czynie Autor podejmuje analizę wielu faktów z obrębu dynamicznej całości człowiek działa, które zachowują swą realną obiektywność jedynie w podmiotowości człowieka. Obawie popadnięcia w subiektywizm należy w imię tych właśnie faktów postawić słuszne granice. 8 gatunku, ale ma w sobie coś więcej, jakąś szczególną pełnię i doskonałość bytowania, dla uwydatnienia której trzeba koniecznie użyć słowa osoba. Najbliższą i najwłaściwszą tego racją jest fakt, że człowiek posiada rozum, że jest bytem rozumnym, czego nie sposób stwierdzić o żadnym innym bycie widzialnego świata, u żadnego bowiem nie natrafiamy na ślady myślenia pojęciowego. Stąd też poszła owa znana definicja Boecjusza, wedle której osoba to po prostu tyle, co jednostka natury rozumnej individua substantia rationalis naturae. To wyróżnia osobę w całym świecie przedmiotowych bytów, to stanowi o jej odrębności. Ten fakt, że osoba jest jednostką natury rozumnej czyli jednostką, do której natury należy rozum sprawia, że osoba jest równocześnie wśród całego świata bytów jedynym w swoim rodzaju podmiotem, podmiotem zupełnie różnym od tych, jakimi są np. zwierzęta byty pod względem swego cielesnego ustroju stosunkowo najbardziej podobne do człowieka zwłaszcza niektóre z nich. Wyrażając się nieco obrazowo, trzeba powiedzieć, że osoba jako podmiot różni się od najdoskonalszych nawet zwierząt swoim wnętrzem oraz swoistym życiem, które w nim się koncentruje, czyli życiem wewnętrznym. U zwierząt nie można o nim mówić, jakkolwiek wewnątrz ich organizmu zachodzą podobne jak u człowieka procesy bio fizjologiczne związane z podobnym mniej lub bardziej do ludzkiego ustrojem. Na podłożu tego ustroju rozwija się w nich znów mniej lub bardziej bogate życie zmysłowe, którego funkcje wykraczają daleko poza elementarną, roślinną wegetację, a przypominają czasem aż do złudzenia typowe funkcje życia ludzkiego poznanie oraz pożądanie lub nieco szerzej nazywając tę drugą funkcję dążenie. U człowieka poznanie i pożądanie przybierają charakter duchowy i dlatego przyczyniają się do ukształtowania prawdziwego życia wewnętrznego, co u zwierząt nie zachodzi. Życie wewnętrzne to życie duchowe. Koncentruje się ono wokół prawdy i dobra. Wchodzi w nie zaś całe mnóstwo problemów, z których najbardziej centralne wydają się te dwa jaka jest ostateczna przyczyna wszystkiego oraz jak być dobrym i posiąść pełnię dobra. Pierwszy z tych centralnych problemów życia wewnętrznego człowieka angażuje bardziej poznanie, drugi zaś pożądanie czy raczej dążenie. Obie te funkcje wydają się zresztą czymś więcej niż funkcjami, są raczej jakimiś naturalnymi orientacjami całego człowiekabytu. Jest rzeczą znamienną, że właśnie przez swoje wnętrze i życie wewnętrzne człowiek nie tylko jest osobą, ale równocześnie najbardziej poprzez nie tkwi w świecie przedmiotowym, w świecie zewnętrznym, tkwi w nim w sposób dla siebie właściwy i znamienny. Osoba jest to taki byt przedmiotowy, który jako określony podmiot najściślej, kontaktuje się całym światem zewnętrznym i najgruntowniej w nim tkwi właśnie przez swoje wnętrze i życie wewnętrzne. Kontaktuje się w ten sposób trzeba dodać nie tylko ze światem widzialnym, ale również niewidzialnym, a przede wszystkim z Bogiem. I to jest dalszy symptom odrębności osoby w widzialnym świecie. 9 Kontakt osoby z obiektywnym światem, z rzeczywistością, jest nie tylko przyrodniczy, fizyczny, jak to ma miejsce u wszystkich innych tworów przyrody, ani też zmysłowy, tak jak u zwierząt. Osoba ludzka jako wyraźnie określony podmiot nawiązuje kontakt z resztą bytów właśnie przez swoje wnętrze, a cały kontakt przyrodniczy, który przysługuje jej również posiada bowiem ciało i nawet poniekąd jest ciałem oraz kontakt zmysłowy, na podobieństwo zwierząt, nie stanowią charakterystycznych dla niej dróg łączności ze światem. Łączność osoby ludzkiej ze światem zaczyna się wprawdzie na gruncie przyrodniczym i zmysłowym, ale kształtuje się w sposób człowiekowi właściwy dopiero w orbicie życia wewnętrznego. Tutaj też zarysowuje się moment znamienny dla osoby człowiek nie tylko przejmuje treści docierające doń z zewnętrznego świata i reaguje na nie w sposób spontaniczny czy nawet wręcz mechaniczny, ale w całym swoim stosunku do tego świata, do rzeczywistości, usiłuje zaznaczyć siebie, swoje ja i musi tak postępować, gdyż natura jego bytu tego się domaga. Człowiek ma z gruntu inną naturę niż zwierzęta. Zawiera się w niej władza samostanowienia opartego na refleksji i przejawiającego się w tym, że człowiek działając wybiera to, co chce uczynić3 . Władza ta nazywa się wolną wolą. Dzięki temu, że człowiek osoba posiada wolną wolę, jest też panem siebie samego, o czym mówi łaciński zwrot stwierdzający, że osoba jest sui iuris. W ścisłym powiązaniu z tym charakterystycznym rysem osoby pozostaje druga jej znamienna właściwość. Łacina filozofów ujmowała ją w stwierdzeniu, że osoba jest alteri incommunicabilis nieprzekazywalna, nieodstępna. Nie chodzi w tym przypadku o zaznaczenie, że osoba jest zawsze jakimś bytem jedynym i niepowtarzalnym, to bowiem można twierdzić również o każdym innym bycie o zwierzęciu, roślinie czy kamieniu. Owa nieprzekazywalność czy też nieodstępność osoby jest najściślej związana z jej wnętrzem, ze samostanowieniem, z wolna wolą. Nikt inny nie może za mnie chcieć. Nikt nie może podstawić swojego aktu woli za mój. Zdarza się, że ktoś czasem bardzo chce, ażebym ja chciał tego, czego on chce. Wówczas najlepiej uwydatnia się owa nieprzekraczalna granica pomiędzy nim a mną, o której stanowi właśnie wolna wola. Ja mogą nie chcieć tego, czego on chce, abym ja chciał i właśnie w tym jestem incommunicabilis. Jestem i powinienem być samodzielny w swoich poczynaniach. Na tym założeniu opiera się całe współżycie ludzkie prawda o wychowaniu i o kulturze do niego się sprowadza. Człowiek, bowiem nie tylko jest podmiotem działania, ale bywa również jego przedmiotem. Co krok zdarzają się takie czyny, które mają za przedmiot drugiego człowieka. W ramach tematu tej książki, którym jest moralność seksualna, o takich właśnie czynach wciąż będzie mowa. W obcowaniu osób różnej płci, a zwłaszcza we współżyciu seksualnym, wciąż kobieta jest przedmiotem jakiegoś działania mężczyzny, a mężczyzna przedmiotem działania kobiety. Dlatego też naprzód wypadało bodaj pokrótce zdać sobie sprawą z tego, kim jest ten, kto działa podmiot, oraz ten, do kogo działanie się zwraca przedmiot działania. Wiadomo już, 3 Szczegółowe analizy na temat władzy samostanowienia i jej struktury przeprowadził Autor w II części swego studium Osoba i czyn Kraków 1969 s. 107196 zatytułowanej Transcendencja osoby w czynie. 10 że jest on osobą zarówno podmiot, jak i przedmiot działania. Trzeba teraz dobrze rozważyć zasady, do których musi się stosować działanie człowieka, gdy jego przedmiotem jest druga osoba ludzka4. Pierwsze znaczenie słowa używać W tym właśnie celu musimy gruntownie zanalizować słowo używać. Oznacza ono pewną obiektywną postać działania. Używać to tyle, co posługiwać się jakimś przedmiotem działania jako środkiem do celu, do tego mianowicie, do którego dąży działający podmiot. Celem jest zawsze to, ze względu na co działamy. Cel też sugeruje istnienie środków środkami nazywamy te przedmioty, na których ześrodkowuje się nasze działanie ze względu na cel, jaki zamierzamy osiągnąć. Z natury rzeczy środek jest więc podporządkowany celowi, a równocześnie jest on też w pewnym stopniu podporządkowany temu, kto działa. Nie może być inaczej, skoro ten, kto działa, posługuje się środkami do swego celu samo wyrażenie sugeruje podrzędny i jakby służebny stosunek środka względem podmiotu działającego środek służy i celowi, i podmiotowi. Otóż zdaje się nie podlegać wątpliwości, że w takim stosunku do człowiekaosoby mogą i powinny pozostawać różnorodne rzeczy, jestestwa, będące tylko osobnikami, czyli jednostkami w swoim gatunku. Człowiek w swej różnorodnej działalności posługuje się całym światem stworzonym, wykorzystuje jego zasoby dla tych celów, które sam sobie stawia, bo tylko on je rozumie. Tego rodzaju ustosunkowanie się człowieka do przyrody martwej, której bogactwa tak wiele znaczą dla życia ekonomicznego, czy też do przyrody żywej, której energię i wartości człowiek przyswaja sobie, nie budzi zasadniczo wątpliwości. Wymaga się od rozumnej istoty ludzkiej jedynie tego, ażeby nie niszczyła i nie marnotrawiła tych dóbr naturalnych aby używała ich z takim umiarem, który człowiekowi samemu nie utrudni rozwoju osobowego, a społeczeństwom ludzkim zapewni sprawiedliwe i zgodne współistnienie. W szczególności, gdy chodzi o stosunek do zwierząt, istot obdarzonych czuciem, wrażliwych na ból, żąda się od człowieka, aby używanie tych istot nigdy nie było połączone z udręką czy torturą fizyczną5. 4 Termin przedmiot w wyrażeniu osoba ludzka jako przedmiot działania drugiego człowieka użyty jest w tym szerokim sensie, jaki wiąże się z przyjętą przez Autora od początku rozprawy obiektywistyczną przedmiotową perspektywą filozoficzną por. przyp. 4. Tego znaczenia przedmiotu nie należy mieszać z innym, węższym, w jakim stosować je będzie Autor mówiąc o możliwości traktowania osoby ludzkiej jako przedmiotu użycia por. s. 32. Traktować kogoś jako przedmiot użycia to tyle, co traktować go wyłącznie jako środek do celu, jako rzecz, bez respektowania przysługującej osobie jej własnej celowości. 5 Powinnościorodne w moralnym sensie są zatem wobec podmiotu, którym jest osoba, nie tylko osoby z racji właściwej im wartości, zwanej godnością, ale również byty nieosobowe z racji właściwej im wartości wsobnej, w szczególności istoty żyjące, zwłaszcza zaś zdolne do cierpienia. Byty te jednak nie tylko mogą, lecz nawet winny być traktowane instrumentalnie stać się przedmiotem użycia i zużycia zawsze wtedy, gdy takie ich traktowanie okaże się jedynym sposobem efektywnego afirmowania osoby lub osób, podczas gdy czysto instrumentalne potraktowanie jednej osoby na rzecz dla dobra drugiej lub nawet wszystkich pozostałych byłoby niedopuszczalne. Ta istotna różnica pozwala na węższe w stosunku do całościowego zakresu pola powinności moralnej określenie naczelnej zasady etycznej i wyrażenie jej w postaci normy personalistycznej, czyli postulatu afirmacji osoby. Zamierzone zawężenie zakresu tej zasady jest usprawiedliwione wyjątkową 11 Są to wszystko zasady proste i łatwo zrozumiale dla każdego normalnego człowieka. Problem zaczyna się wówczas, gdy chodzi o odniesienie do innego człowieka, do drugiej osoby ludzkiej. Czy wolno traktować tę osobę jako środek do celu i używać jej w takim charakterze Problem postawiony w tym pytaniu posiada bardzo szeroki zasięg, rozciąga się na wiele dziedzin życia i współżycia ludzkiego. Weźmy dla przykładu takie wypadki, jak organizacja pracy w jakiejś fabryce czy stosunek dowódcy do żołnierza w armii, czy choćby stosunek rodziców do dziecka w rodzinie. Czy pracodawca nie posługuje się robotnikiem, a więc osobą ludzką, dla osiągnięcia tych celów, które sam sobie wybrał Czy dowódca nie posługuje się podwładnymi żołnierzami dla przeprowadzenia pewnych, przez siebie zamierzonych i czasem sobie tylko wiadomych celów bojowych Czy rodzice, którzy sami tylko rozumieją te cele, dla których wychowują swoje dzieci, nie traktują tych dzieci poniekąd jako środków do celu, skoro one same celów tych nie rozumieją ani też do nich świadomie nie dążą A przecież zarówno robotnik, jak i żołnierz są dorosłymi ludźmi i pełnowartościowymi osobami, a dziecku nawet jeszcze nienarodzonemu nie sposób odmówić osobowości w najbardziej obiektywnym znaczeniu ontologicznym, chociaż prawdą jest, że wiele cech stanowiących o tej osobowości w znaczeniu psychologicznym i etycznym ma ono dopiero stopniowo nabyć. Ten sam problem zarysuje się, w miarą jak zagłębimy się w analizę całego wzajemnego odniesienia kobietamężczyzna, które jest kanwą rozważań w zakresie etyki seksualnej6. Będziemy ten problem odkrywać w różnych niejako warstwach naszej analizy. Czy kobieta nie stanowi dla mężczyzny we współżyciu seksualnym czegoś w rodzaju środka, który służy do osiągnięcia różnorodnych jego celów, tych właśnie, których realizacji szuka on we współżyciu seksualnym Czy podobnie dla kobiety mężczyzna nie stanowi środka do osiągnięcia jej własnych celów Poprzestańmy na razie na postawieniu pytań, w których zawiera się bardzo istotny problem etyczny. Nie psychologiczny przede wszystkim, ale właśnie etyczny7. Osoba bowiem nie zupełnie rangą osobowej godności, tj. wartości nieprzyrównywalnej do czegokolwiek w świecie poza obrębem świata osób. 6 Personalistyczne ujecie katolickiej etyki seksualnej precyzuje i rozwija Autor w osobnym artykule Zagadnienie katolickiej etyki seksualnej. Refleksje i postulaty. Roczniki Filozoficzne 13 1965 z. 2 s. 525. 7 Rozróżnieniem między analizami psychologicznymi a etycznymi zajmował się Autor kilkakrotnie. Najszerzej problem relacji między psychologią a etyką podjął w artykule Zagadnienie woli w analizie aktu etycznego. Roczniki Filozoficzne 5 195557 z. 1 s. 111135. Psychologia i etyka spotykają się w punkcie wyjścia, którym jest w tym wypadku fakt wewnętrznego doświadczenia sprawczości ludzkiej. Por. Osoba i czyn cz. I Świadomość i sprawczość s. 27106. Uchwycenie faktu sprawczości przez współczesną psychologię ukazuje ważność w tym zakresie analiz Tomasza z Akwinu, a pewien niedostatek analiz I. Kanta i M. Schelera. Psychologia i etyka ujmują sprawczość jako istotny element przeżycia woli, a wolę jako rdzeń przeżywania sprawczości. W tym momencie drogi tych dwóch dyscyplin rozchodzą się, aczkolwiek dalsze analizy ukazują jeszcze inne punkty zbieżne. Psychologia metodą eksperymentalnoindukcyjną dąży do odkrycia szczegółowych mechanizmów działania woli, do ujęcia konkretnych motywów dających początek realizacji wybranego celu. Natomiast analizy etyczne dążą do pełnego wyjaśnienia przeżycia sprawczości poprzez ujęcie i charakterystykę celu wartości moralnej. Sprawczość jest tu ujęta jako źródło wartości etycznej, czyli tego, przez co człowiek staje się dobry lub zły w znaczeniu moralnym, które pojmować można sensu lato dobry lub zły wewnętrznie, 12 powinna być dla drugiej osoby li tylko środkiem do celu8. Jest to wykluczone z uwagi na samą naturę osoby, z uwagi na to, czym każda osoba po prostu jest. Jest ona przecież podmiotem myślącym i zdolnym do samostanowienia te dwie przede wszystkim właściwości odnajdujemy we wnętrzu osoby. Wobec tego zaś każda osoba z natury swej jest zdolna do tego, aby sama określała swe cele. Gdy ktoś inny traktuje ją wyłącznie jako środek do celu, wówczas osoba zostaje pogwałcona w tym, co należy do samej jej istoty, a równocześnie stanowi jej naturalne uprawnienie. Rzecz jasna, że trzeba wymagać od osoby jako od jednostki myślącej, ażeby te cele były prawdziwie dobre, dążenie bowiem do celów złych jest przeciwne rozumnej naturze osoby9. Tym się tłumaczy również sens wychowania, zarówno wychowywania dzieci, jak też w ogóle wzajemnego wychowywania się ludzi chodzi właśnie o szukanie celów prawdziwych, czyli prawdziwych dóbr jako celów działania, oraz o znajdowanie i pokazywanie dróg do ich realizacji. Ale w tej działalności wychowawczej, zwłaszcza gdy chodzi o wychowanie małych dzieci, nie wolno nigdy traktować osoby jako środka do celu. Zasada ta ma zasięg jak najbardziej powszechny nikt nie może posługiwać się osobą jako środkiem do celu ani żaden człowiek, ani nawet BógStwórca10. Właśnie, że strony Boga jest to najzupełniej wykluczone, gdyż On, dając osobie naturę rozumną i wolną, przez samo to już zdecydował, że będzie ona sama sobie określała cele działania, a nie służyła jako narządzie cudzym celom. Skoro więc Bóg zamierza człowieka do jakichś celów skierować, to przede wszystkim daje mu te cele poznać, tak aby człowiek mógł je uczynić swoimi i samodzielnie do nich dążyć. W tym leży m.in. najgłębsza logika objawienia Bóg daje człowiekowi poznać cel nadprzyrodzony, ale decyzja dążenia do tego celu, jego wybór, jest pozostawiony wolności człowieka. Dlatego też Bóg nie zbawia człowieka wbrew jego woli. Ta elementarna prawda osoba nie może być środkiem działania w odróżnieniu od wszystkich innych przedmiotów działania, które nie są osobami jest więc wykładnikiem jako człowiek lub w sposób personalistycznie uściślony wierny w postawach i postępowaniu tej wartości, jaką jest osoba. 8 Zgodnie z intencją autora tej zasady I. Kanta Uzasadnienie metafizyki moralności. Warszawa 1953 s. 62 li tylko oznacza tu, że osoba jako posiadacz swej natury rozumianej substancjalnie może bez krzywdy dla siebie podejmować się roli czy nawet bezwiednie pełnić funkcję środka do celu pod warunkiem, że ów cudzy cel jest godziwy i że ten, kto tak używa jej sił fizycznych czy psychicznych, gotów jest jej wartość niezbywalną stawiać przed celem, o jaki mu chodzi w danym razie, jeżeli tego rodzaju konflikt aksjologiczny zaistnieje. W dalszym toku rozprawy Autor ilekroć ma na myśli raczej ściśle osobową relacjonalną podmiotowość człowieka niż substancjalną, tylekroć opuszcza li tylko stwierdzając np. Kant żąda ... aby osoba nigdy nie była środkiem do celu, ale zawsze tylko celem s. 39. 9 Wyrażenie natura osoby rozumieć można dwojako 1. Natura to tyle, co istota ludzkiego bytu jako przejawiająca się w działaniu, które bytowi temu jest wrodzone i w tym sensie właściwe. 2. Natura to właściwa samej osobie jako osobie a nie jako substancji swoistość lub konstytucja jej podmiotowości ściśle osobowej o relacjonalnej, aksjologicznej proweniencji. Autor w dalszym toku rozprawy korzysta z obu tych znaczeń natury tu w grę one wchodzą łącznie i solidarnie, choć każde na swój sposób. 10 Bardziej szczegółowe rozważania na temat właściwej interpretacji praw BogaStwórcy wobec ludzkiej osoby przeprowadza Autor w artykule O znaczeniu miłości oblubieńczej na marginesie dyskusji. Roczniki Filozoficzne 22 1974 z. 2 zwł. s. 166172. 13 naturalnego porządku moralnego. Dzięki niej porządek ten nabiera właściwości personalistycznych porządek natury, w ramach której mieszczą się również byty osobowe, musi posiadać takie właściwości. Może nie od rzeczy będzie dodać w tym miejscu, że przy końcu w. XVIII I. Kant sformułował tę elementarną zasadę porządku moralnego w następującym imperatywie Postępuj tak, aby osoba nigdy nie była tylko środkiem twego działania, ale zawsze celem. W świetle poprzednich wywodów zasada ta nie tyle winna być sformułowana w brzmieniu nadanym jej przez Kanta, ile raczej w brzmieniu następującym Ilekroć w twoim postępowaniu osoba jest przedmiotem działania, tylekroć pamiętaj, że nie możesz jej traktować tylko jako środka do celu, jako narzędzia, ale liczyć się z tym, że ona sama ma lub bodaj powinna mieć swój cel. Zasada ta w takim sformułowaniu stoi u podstaw wszelkiej właściwie pojętej wolności człowieka, a zwłaszcza wolności sumienia11. Miłość jako przeciwieństwo używania Całe poprzednie rozważanie na temat pierwszego znaczenia słowa używać daje nam tylko rozwiązanie negatywne w problemie właściwego stosunku do osoby nie może ona być ani wyłącznie, ani przede wszystkim przedmiotem używania z tej racji, że rola ślepego narzędzia czy też środka do celu zamierzonego przez inny podmiot sprzeciwia się jej naturze. Gdy z kolei szukamy pozytywnego rozwiązania tego samego problemu, wówczas zarysowuje się ale jakby w pierwszym tylko rzucie miłość, jako jedyne wyraźne przeciwieństwo używania osoby w roli środka do celu czy narzędzia własnego działania. Wiadomo bowiem, że można dążyć do tego, ażeby druga osoba chciała tego samego dobra, którego ja chcę. Rzecz jasna, iż ten mój cel musi ona poznać i uznać za dobro, musi go uczynić również swoim celem. Wówczas pomiędzy mną a ową osobą rodzi się szczególna więź więź wspólnego dobra i wspólnego celu, który nas łączy. Ta szczególna więź nie ogranicza się do tego tylko, że razem dążymy do wspólnego dobra, ale jednoczy od wewnątrz osoby działające i wówczas stanowi ona istotny rdzeń wszelkiej miłości. W każdym razie żadna miłość między osobami nie da się pomyśleć bez jakiegoś wspólnego dobra, które je łączy12. To właśnie dobro jest równocześnie celem, jaki obie te osoby wybierają. Świadomie wspólne wybieranie celu przez różne osoby sprawia, że stają one względem siebie na równi, a przez to samo 11 Sumienie ujawnia, bowiem istotną prawdę o człowieku jako osobie, zaś do istoty wolności i wiążącego ją sumienia należy zdaniem Autora właśnie odniesienie do prawdy Osobie ludzkiej przysługuje wolność nie jako czysta niezależność, ale jako samozależność, w której zawiera się zależność od prawdy ... co z całą wyrazistością wyraża się w sumieniu .... Właściwa i zupełna funkcja sumienia polega na uzależnieniu czynu od prawdy Osoba i czyn s. 162183. 12 Dobro wspólne jest tu rozumiane z gruntu personalistycznie. Chodzi więc o prawdziwie personalistyczną strukturę ludzkiego bytowania we wspólnocie, do której człowiek przynależy. Dobro wspólne właśnie przez to jest dobrem wspólnoty, że stwarza w sensie aksjologicznym warunki wspólnego bytowania, działanie zaś idzie w ślad za tym. Rzec można, iż dobro wspólne stanowi w porządku aksjologicznym o wspólnocie, o społeczeństwie czy społeczności. Każdą z nich określamy na podstawie dobra wspólnego, które jest jej właściwe. Działanie operari bierzemy wówczas łącznie z bytowaniem esse. Jednakże dobro wspólne sięga nade wszystko do dziedziny bytowania «wspólnie z innymi». Samo działanie «wspólnie z innymi» nie ujawnia jeszcze w takiej pełni rzeczywistości dobra wspólnego, choć i tutaj ono musi zachodzić Osoba i czyn s. 308 309. Por. Osoba podmiot i wspólnota s. 23. 14 wyklucza, aby któraś z nich podporządkowywała sobie inną. Obie natomiast chociaż osób związanych wspólnym celem może być więcej niż dwie są niejako równomiernie i równorzędnie podporządkowane owemu dobru, które stanowi wspólny cel. Kiedy patrzymy na człowieka, wówczas dostrzegamy u niego elementarną potrzebę dobra, naturalny pęd i dążność do niego to jeszcze nie świadczy o zdolności miłowania. U zwierząt obserwujemy przejawy instynktu idące w analogicznym kierunku. Ale sam instynkt nie stanowi jeszcze o zdolności miłowania. W ludziach natomiast tkwi taka zdolność związana z wolną wolą. O zdolności miłowania stanowi to, że człowiek gotów jest świadomie szukać dobra z innymi lub podporządkować się temu dobru ze względu na innych lub innym ze względu to dobro. Miłość jest wyłącznym udziałem osób. Miłość we wzajemnych stosunkach, pomiędzy ludźmi nie jest czymś gotowym. Jest ona naprzód zasadą czy też ideą, do której ludzie muszą niejako podciągnąć swe postępowanie, jeżeli chcą czego chcieć powinni uwolnić je od nastawienia użytkowego, czyli konsumpcyjnego łac. consumere zużywać względem innych osób. Wróćmy na chwilę do przykładów wysuniętych poprzednio. W układzie pracodawcapracownik tkwi poważne niebezpieczeństwo traktowania tego drugiego tylko jako środka dowodzą tego różne wadliwe organizacje pracy. Jeśli jednak pracodawca i pracownik ułożą całe swoje współżycie tak, że będzie w nim wyraźnie widać wspólne dobro, któremu obaj służą, wówczas niebezpieczeństwo traktowania osoby poniżej tego, czym ona naprawdę jest, zmniejszy się i zbliży niejako do zera. Miłość bowiem będzie stopniowo wypierać w postępowaniu obu zainteresowanych stron nastawienie czysto użytkowe czy też konsumpcyjne wzglądem osoby pracownika. W przykładzie tym wiele uproszczono, pozostawiając sam tylko istotny rdzeń zagadnienia. Podobnie będzie w przykładzie drugim, gdzie chodzi o stosunek dowódcy do żołnierza. Gdy leczy ich obu pewna zasadnicza postawa miłości nie chodzi oczywiście o samo uczucie miłości wywołana obustronnym szukaniem tego wspólnego dobra, jakim w danym wypadku jest obrona czy bezpieczeństwo ojczyzny, to po prostu dlatego, że obaj pragną tego samego nie można mówić tylko o posługiwaniu się osobą żołnierza jako ślepym narzędziem czy środkiem do celu. Całe to rozważanie13 trzeba z kolei przenieść do układu kobietamężczyzna, który stanowi kanwę etyki seksualnej. Również w tym układzie i owszem, w nim szczególnie tylko miłość może wykluczyć używanie jednej osoby przez drugą. Miłość, jak powiedziano, jest uwarunkowana przez wspólny stosunek osób do tego samego dobra, które one wybierają jako cel i któremu się podporządkowują. Małżeństwo jest jednym z najważniejszych terenów realizacji tej zasady. W małżeństwie bowiem łączą się dwie osoby, kobieta i mężczyzna, w taki sposób, że stają się poniekąd jednym ciałem używając słów Księgi Rodzaju, czyli jakby jednym wspólnym podmiotem życia seksualnego. W jaki sposób zapewnić osobie, żeby nie 13 Potraktowanemu tu dość pobieżnie zagadnieniu właściwej struktury wspólnoty międzyosobowej poświęcił Autor ostatni rozdział książki Osoba i czyn Zarys teorii uczestnictwa s. 285326 oraz artykuł Osoba podmiot i wspólnota. 15